خلاصه کتاب اندیشه سیاسی امام خمینی به مثابه صراط
بسم الله الرحمن الرحیم
تحلیل اندیشه سیاسی امام(ره) در کتاب سیاست به مثابه صراط
علم سیاست و اندیشه سیاسی همواره با استعاره‌ای محوری عجین بوده است. سیاست همچنان به گونه‌های متفاوتی تعریف می‌شود. هر رهیافتی اعم از هنجاری، رفتارگرایی، فمینیسم، گفتمان و جز آن تعریفی متمایز و ویژه از سیاست ارائه می‌دهد.
استعاره صراط، نخست تعریفی از سیاست، و الگویی برای تجزیه و تحلیل سیاسی به دست می‌دهد؛ سپس در بومی‌سازی علم سیاست در ایران و جهان اسلام کاربرد پیدا می‌کند؛
در مرحله سوم به تولید اندیشه سیاسی مبتنی بر صراط و به فهم اندیشه تولیدشده می‌پردازد. چهارم زبان سیاسی خاص مسلمانان مبتنی بر صراط را تولید کرده و می‌کند؛
و در نهایت به مثابه الگویی الهام‌بخش برای توسعه و پیشرفت اسلامی و غلبه بر عقب‌ماندگی مزمن نقش‌آفرینی می‌کند. در یک مطالعه موردی اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) به عنوان قوی‌ترین متفکر سیاسی اسلام معاصر و یکی از اثرگذارترین متفکران جهان در آستانه قرن بیست‌و یکم بر مبنای صراط بررسی شده است
دکتر ابراهیم برزگر، استاد دانشگاه علامه طباطبایی مطالعه کتاب «سیاست به مثابه صراط» که در مورد اندیشه سیاسی حضرت امام خمینی(ره) و حاصل تأملات بیست ساله من است.
وی افزود: این اثر برگزیده سه جایزه جشنواره فارابی، کتاب برتر دانشگاهی و قابل تقدیر کتاب سال جمهوری اسلامی شد.
برزگر در ادامه سخنانش اظهار داشت: این کتاب در واقع حاصل بیش از 25 هزار فیش در آثار نوشتاری و گفتاری امام خمینی(ره) است که مطالعه آنرا به همه علاقه مندان به اندیشه سیاسی و علاقه مندان حضرت امام(ره) توصیه می کنم.
در بخشی از معرفی این اثر می‌خوانیم: ویژگی بارز اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، مسئله‌آفرینی تمدن و تفکر مغرب‌زمین است. این مسئله‌آفرینی در دو وجه واقعیت عملی زندگی یا طرح پرسش‌های اندیشه سیاسی و مطالبه پاسخ جدید است. بیت‌الغزل فهم این قید «معاصربودن»، همین زایش تمدن غرب و غربی‌سازی یا تلاش برای غربی‌شدن جهان غیرغرب است.
از این رو، قید معاصر صرفاً در یک همورزی با تمدن جدید غرب برای جهان اسلام قابل‌فهم است. طبعاً آغاز دوره معاصر برای مناطق و کشورهای جهان اسلام متفاوت بوده است. در فرآیندی تعاملی، مفاهیمی از اندیشه‌های سیاسی اسلام به گونه‌ای درون‌زاد، قدرت باروری و زایندگی خود را برای توصیف و توضیح پدیده‌های سیاسی و الهام‌بخشی به زندگی سیاسی نشان داده‌اند.
طرح این مفاهیم به منزله بلوک‌های آگاهی‌بخش، در خلأ و در انزوای از واقعیت‌های عینی ملی و بین‌المللی صورت نمی‌گیرد. بنابراین، در یک فرایند و روند معکوس مفاهیمی از جهان اسلام به جهان معاصر سرریز می‌شود و مباحث نظری یا واقعیات عملی را سامان می‌دهد؛ صراط از مفاهیم مهم در این زمینه است.
نقد کتاب اندیشه سیاسی امام (ره)
در سیاست از استعاره های مختلفی به عنوان کمک کننده به تعریف مفهوم و آشکار کردن زوایای پنهان سیاست استفاده می شود.
انسان معمولا با کلماتی نظیر روبراه ، سربراه ، بیراهه ، راه کج، راهزن ،راهنما، رهبر ،همراه و رهرو که بصورت مستقیم و کلماتی نظیر قدم، مسافر ، کاروان ، قافله ، منحرف ،منزل ، مسیر و صف وقبله بصورت غیر مستقیم برای اشاره به مسافر بودن انسان در زندگی گذرای دنیایی استفاده می کند. در ادبیات امام انسان یا غافل است (انحراف از راه)، یا سالک( رونده راه ، روبراه )و یا واصل ( در مقصد ونزدیکی مقصد قرار دارد). صراط مستقیم و استعاره صراط مستقیم در آثار (گفتار، نوشته ها اعلامیه ها، کتاب ها) امام وجود دارد. اندیشه سیاسی امام براساس یک نظم است و این نظم هم براساس صراط است. کل این کتاب را در یک واژه می‌توان خلاصه کرد و آن هم سیاست به مثابه صراط است.
نقد و بررسی کتاب «اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)» توسط دکتر ابراهیم برزگر، دکتر نورالله قیصری، دکتر عباسعلی رهبر و خدیجه معصومی عصر :
استعاره و مفهوم صراط و غایت
زبان سیاسی اسلام
مفهوم هدایت
گونه شناسی راهها در قرآن کریم
ب) رابطة صراط و سبیل ، طریق و سُبُل در قرآن کریم
هر چند سبیل، طریق و صراط به معنای راه می‌باشند و از نظر معنا به هم نزدیک‌اند، اما تفاوت‌هایی نیز با یکدیگر دارند. طریق به معنای راهی است که صرفاً وسیله‌ای برای رساندن می‌باشد. حال این راهها چه مجازی و چه حقیقی، تفاوتی نمی‌کند. سبیل نیز به معنای راه است و اعم از هرگونه راهی است، چه ضلالت و چه هدایت باشد. صراط در اصل سراط با سین بوده و بیش از 40 بار در قرآن ذکر شده است. صراط به صورت مفرد در قرآن ذکر شده و راهی است که به خیر منتهی می‌شود. صراط مانند بزرگ راهی است که راه‌های فرعی و یا کوچک‌تر مانند سبیل و طریق بدان منتهی می‌شوند.
از خود بیگانگی
استقلال
نفی سلطه گری
نفی ظلم
آزادی
فرصت طلبی
احتیاط، محافظه کاری، میانه روی، سیاست گام به گام
استعاره صراط و مفهوم غایت در اندیشة سیاسی اسلام
غایت و اندیشة سیاسی غرب
غایت در اندیشة سیاسی اسلام
در این جستار جایگاه مفهوم غایت در نظام و دستگاه اندیشمندان سیاسی و بویژه اسلام مورد بحث قرار می‌گیرد.غایتی که کمال مطلوب رهر و در راه است و در منتهی‌الیه راه قرار دارد.بدین‌ترتیب،رابطهء استعارهء صراط و راه،با مفهوم غایت در کانون بررسی است استعاره صراط یا مفهوم«غایت»و غایتمندی در مورد صورت نگرفته است.در چنین پیش‌فرضی«اندیشهء سیاسی»به مثابهء«صراط و راه»تصور می‌شود و با جستجوی ابعاد وجه شباهت‌های این دو،اندیشهء سیاسی قابل فهم و بسط می‌شود.در واقع،ادیان و ایدئولوژیها هریک به مثابهء راهی تلقی می‌شود که جلو پای بشریت گذاشته شده است.راهی برای زندگی و زندگی سیاسی همان‌گونه که کیهان،انسان،و تاریخ دارای غایتی است،تعالیم اسلام و در وجه استعاری آن،راه اسلام نیز دارای همان غایت و در هماهنگی کامل با آن است؛زیرا خداوند خالق کیهان( (cosmos ، انسان،و واضع اسلام و دیگر ادیان بزرگ الهی است.بنابراین غایتی که در فرجام راه اسلام و رهروان آن قرار دارد،همان غایتی است که خداوند در تکوین هستی و عنصر مرکزی آن،یعنی انسان به ودیعه گذاشته است.همین راه است که رهرو را به غایت می‌رساند.سایر ایدئولوژیها کژراهه‌هایی است که رهرو از مقصد و غایتش دور می‌سازد.در اندیشهء سیاسی اسلام،دین و سیاست از یک راه می‌گذرند و ساحب تکوین با ساحت تشریع رابطه‌ای ناگسستنی دارند.زیر سیستم اندیشهء سیاسی از دستگاه کلی فلسفی و نگرش هستی‌شناختی و انسان‌شناختی متفکر استنتاج می‌شود و اخلاق و سیاست برخلاف اندیشه سیاسی معاصر همچنان در یک بستر به حرکت خود ادامه می‌دهد.
چهارچوب و دستگاه معنی شناختی «راه» در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)
مقدمه
یـَقَظه یا بیداری
توبه
قیام للّه
توشۀ راه
بار
بین راه
استقامت بر صراط
منزل، مقصد، هدف و صراط
طیف همراهان و صراط
سبقت گیری و پیشقدمی
طیف دشمنان، مخالفان مسیر و صراط
امام، رهبر و صراط
جمع بندی
بخش سوم: صراط (راه) در اندیشه ورزی سیاسی امام خمینی (ره)
مقدمه
صراط، عقاید و راهیابی
راه، غایت و هستی شناسی: از اویی و به سوی اویی
راه، غایت و انسان شناسی (صراط مستقیم انسانیت)
راه، غایت و اسلام (صراط مستقیم اسلامیت)
صراط، راهیابی و امدادهای غیبی (صراط مستقیم ملت)
جمع بندی
صراط، راهیابی و اخلاق
جمع بندی
صراط، احکام و اندیشة سیاسی
صراط مستقیم اسلام و سبل جهان اسلام
صراط مستقیم اسلام و سُبُل ایران
صراط مستقیم، جهان اسلام و راه ایران اسلامی
ابراهیم برزگر، نویسنده کتاب اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)
سعی کرده‌ام که یک پژوهش عمیق درباره اندیشه امام انجام بدهم. البته این کتاب، یک کتاب کامل نیست و ضعف‌هایی نیز دارد. اصولا هر تئوری و چارچوب نظری ضمن این‌که مجهولی را به معلوم درمی‌آورد قسمتی از معلوم را به مجهول تبدیل می‌کند.
هر کدام از مکاتب مختلف مانند پوزیتیویسم و مارکسیسم تعاریف متفاوتی از سیاست دارند. در اسلام و اندیشه امام هم سیاست براساس مفهوم صراط و راه تعریف می‌شود.
در قرآن کلماتی مانند حق و صراط همیشه به صورت مفرد به کار رفته‌اند. نظم قرآن براساس صراط است و استعاره صراط در خود قرآن وجود دارد. البته استعاره ممکن است که نتواند بخشی از بحث را مشخص کند و عده‌ای معتقدند که نگاه استعاره‌ای نمی‌تواند اندیشه امام را مشخص کند اما باید گفت که قرآن هم از استعاره استفاده کرده است و به نظر من صراط توانسته است اندیشه امام را تبیین کند.
امام بیشتر به عنوان یک شخصیت عرفانی مطرح است و اندیشه امام را می‌توان براساس اندیشه صراط شناخت.
شاید عده‌ای معتقد باشند که امام بیشتر به عنوان یک فقیه سیاسی مطرح است اما به نظر من امام بیشتر به عنوان یک شخصیت عرفانی مطرح است. در این کتاب من از چارچوب نظری استفاده نکرده‌ام بلکه از چارچوب مفهومی بهره گرفته‌ام.
صراط مربوط به اندیشه‌های غایت‌انگارانه است. طی کردن مسیر و رسیدن به غایت نیاز به الزامات دارد. راه‌های مختلفی برای رسیدن به غایت وجود دارد و بسیاری از این صراطها با انحرافات روبه‌روست. ما نیاز به یک فهم معتبر داریم تا صراطها را بشناسیم و منحرف نشویم. نویسنده باید این صراطها را در اندیشه امام مشخص می‌کرد.
عباسعلی رهبر: این کتاب نشان‌دهنده نگاه جامع محقق نسبت به علم سیاست است. نویسنده توانسته است فضای علم سیاست را به یک فضای چند رشته‌ای تبدیل کند. در جامعه ما دیدگاه‌های مختلفی نسبت به امام وجود دارد و نویسنده هم یک فهم جدید از امام ارایه کرده است.
نورالله قیصری، استاد دانشگاه و پژوهشگر:
نویسنده این کتاب سال‌هاست که در کارهای پژوهشی به خصوص در زمینه اندیشه سیاسی امام فعالیت می‌کند. این اثر با زبان امروز نوشته شده و یک کار پژوهشی است. ما در شرایطی هستیم که باید به سمت بومی شدن برویم و اندیشه‌های امام به معنی تلاش برای سیاست و سیاست‌ورزی بومی است.
نوشتن کتابی در 430 صفحه بر محور یک موضوع، نشان‌دهنده تسلط نویسنده بر موضوع است. محقق تلاش کرده است که با یک چارچوب مشخص که در علم قابل قبول است اثر خود را به رشته تحریر درآورد.
صراط مربوط به اندیشه‌های غایت‌انگارانه است. طی کردن مسیر و رسیدن به غایت نیاز به الزامات دارد. راه‌های مختلفی برای رسیدن به غایت وجود دارد و بسیاری از این صراطها با انحرافات روبه‌روست. ما نیاز به یک فهم معتبر داریم تا صراطها را بشناسیم و منحرف نشویم. نویسنده باید این صراطها را در اندیشه امام مشخص می‌کرد.
نویسنده از هرمنوتیک شلایرماخر استفاده می‌کند. در این هرمنوتیک باید شرایطی که مولف در آن قرار داشته بازآفرینی شود اما نویسنده این کتاب شرایطی را که امام درآن قرار داشته مد نظر قرار نداده است. وقتی صحبت از صراط می‌کنیم و آن هم براساس مدل شلایرماخر، مستلزم ساختن چارچوبی هستیم که شرایط مولف را تبیین کنیم.
امام افزون بر عارف بودنش، به عنوان فقیه سیاسی نیز شناخته می‌شود در حالی که در این کتاب، نویسنده بیشتر به جنبه عرفان امام اشاره می‌کند. همچنین امام از همه فنون در گفتار استفاده می‌کرد و با کمک استعاره، به تنهایی نمی‌توانیم همه اندیشه امام را تبیین کنیم.
عباسعلی رهبر، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی،:
هر ساله کتا‌ب‌ها و مقالات مختلفی درباره امام منتشر می‌شود اما هر لحظه می‌بینیم که زاویه جدیدی از اندیشه ایشان مطرح می‌شود.
چارچوب مفهومی کتاب خوب است اما چارچوب نظری آن در حد متوسط است. در این کتاب تعریف مفهومی از ایدئولوژی وجود ندارد و مفهوم صراط خیلی گسترده و عام تعریف شده است، در حالی که اگر این مفهوم خاص‌تر تعریف می‌شد بهتر بود.
فرآوری: رویا فهیم-بخش کتاب و کتابخوانی تبیان
